Vegna aðildar Íslands að Schengen-svæðinu er hægt að ferðast hingað til lands frá öðrum aðildarríkjum svæðisins undir nánast hvaða nafni sem er enda þarf í þeim tilfellum allajafna ekki að framvísa vegabréfum. Flestir koma til Íslands í heiðarlegum erindagjörðum en vitanlega alls ekki allir. Þeir sem komizt hafa í kast við lögin og/eða hafa lögbrot í hyggju eru eðli málsins samkvæmt mun líklegri en aðrir til þess að gefa upp rangar upplýsingar við kaup á flugmiðum.
Kallað hefur verið eftir því að öll flugfélög sem fljúgi til Íslands afhendi hérlendum yfirvöldum farþegalista en nokkuð hefur vantað upp á afhendingu þeirra. Hins vegar er takmarkað gagn í reynd að slíkum farþegalistum þegar flogið er til landsins frá öðrum aðildarríkjum Schengen-svæðisins. Farþegalistar innihalda upplýsingar úr bókunarkerfum flugfélaga sem farþegar hafa látið þeim í té en innan svæðisins er ekki um að ræða upplýsingar staðfestar með vegabréfum.
„Farþegaupplýsingar (PNR) úr flugum innan Schengen innihalda ekki upplýsingar úr vegabréfum heldur aðeins bókunarkerfum flugfélaga. Það eru aðeins upplýsingar frá flugum utan Schengen (API) sem innihalda upplýsingar úr vegabréfum,“ segir í svari dómsmálaráðuneytisins 5. marz 2024 við fyrirspurn minni í þessum efnum. Þess má geta að Evrópusambandið skilgreinir farþegalista innan Schengen-svæðisins sem „óstaðfestar upplýsingar“ (unverified information).
Með öðrum orðum duga farþegalistar vegna flugferða til Íslands frá öðrum aðildarríkjum Schengen-svæðisins afar skammt þegar löggæzla er annars vegar. Hagsmunir flugfélaga og lögreglu eru í meginatriðum ólíkir í þessum efnum. Flugfélögin safna upplýsingunum fyrst og fremst til markaðssetningar. Þó minnihluti farþega villi á sér heimildir kemur það ekki að sök í þeim efnum. Lögreglan hefur hins vegar áhyggjur af þeim sem kjósa að gefa upp rangar upplýsingar.
Meginforsenda þess að Ísland gerðist aðili að Schengen-svæðinu fyrir um aldarfjórðungi síðan, og felldi þar með niður hefðbundið landamæraeftirlit gagnvart öðrum aðildarríkjum þess, var sú að á móti yrði landamæraöryggi á ytri mörkum svæðisins tryggt. Hins vegar hefur sú aldrei verið raunin. Þetta á einkum við um suður- og austurhluta svæðisins. Þegar einu sinni er komið inn á svæðið, löglega eða ólöglega, er hægt að ferðast skilríkjalaust innan þess.
Með öðrum orðum hefur meginforsendan fyrir aðild Íslands að Schengen-svæðinu aldrei verið uppfyllt og fátt ef eitthvað til marks um það að breyting kunni að verða á í þeim efnum. Vert er að hafa í huga að bæði Bretland og Írland kusu að standa utan svæðisins af þeirri meginástæðu að um eyríki er að ræða líkt og okkur Íslendinga. Með aðildinni að Schengen-svæðinu var því öryggi sem felst í landamærum Íslands frá náttúrunnar hendi að verulegu leyti fórnað.
Hjörtur J. Guðmundsson
sagnfræðingur og alþjóðastjórnmálafræðingur
(Ljósmynd: Farþegaþota í eigu þýzka flugfélagsins Lufthansa á Schiphol-flugvelli í Amsterdam. Eigandi: Alf van Beem)